Από την Ελένη Γκίκα (*)
___________
(Μέρος της συνέντευξης δημοσιεύθηκε στο Έθνος)
Θεωρείται ο σπουδαιότερος Καζαντζακιστής στον κόσμο. Ο καθηγητής Πήτερ Μπην έχει μεταφράσει την «Αναφορά στο Γκρέκο», τον «Φτωχούλη του Θεού», τον «Τελευταίο πειρασμό», μόλις τελείωσε την μετάφραση του «Ζορμπά», και ετοιμάζει τώρα και τις επιστολές του. Ο Καζαντζάκης υπήρξε σπουδαίος επιστολογράφος. Αλλά εκείνο που θα πρέπει κανείς να γνωρίζει γι’ αυτόν, επισημαίνει στην συνέντευξή μας «είναι η αντοχή του συγγραφέα: το πώς, αν και αντιμετώπισε τόσες δυσκολίες, ποτέ δεν έχασε την πίστη του στην αξία του πνεύματος και της πνευματικής ζωής». Ίσως και αυτό ακριβώς να τον κάνει σήμερα τόσο πολύ απαραίτητο, τόσο μεγάλο και τόσο αγαπημένο: «Ο Καζαντζάκης είναι επίκαιρος, κατά τη γνώμη μου, επειδή με τη ζωή του και με τα έργα του μας δείχνει ότι ο διάβολος, αν και σχεδόν παντοδύναμος, δεν καταστρέφει πάντοτε τη ψυχή μας», υπογραμμίζει ο κύριος Μπην.
– Κύριε Μπην, έχετε μεταφράσει στα αγγλικά, αν δεν κάνω λάθος, τρία έργα του Καζαντζάκη -«Ο τελευταίος πειρασμός», «Ο Φτωχούλης του Θεού», και «Αναφορά στον Γκρέκο». Υπήρχαν δυσκολίες όσον αφορά την γλώσσα κατά την μεταφορά; Δεδομένου του ότι η γλώσσα του Καζαντζάκη είναι μια ζωντανή, σχεδόν οργανική γλώσσα…
Ναι, μετέφρασα τρία έργα του Καζαντζάκη πριν από καιρό και τώρα-τώρα μεταφράζω το τέταρτο, «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Επίσης, μετέφρασα «Η ζωή εν τάφω» του Μυριβήλη. Το πιο δύσκολο από τα πέντε έργα αυτά, για μένα, ήταν «Η ζωή εν τάφω», όχι τα έργα του Καζαντζάκη, επειδή ο Μυριβήλης χρησιμοποίησε και τούρκικα και μακεδονικά και τη μικτή γαλλική-ελληνική γλώσσα του εχθρικού μετώπου. Όσον αφορά τη γλώσσα του Καζαντζάκη, το πιο δύσκολο έργο για μένα ήταν (είναι) «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» επειδή συμπεριλαμβάνει αρκετές λέξεις που δε βρίσκονται σε κανένα λεξικό. Από τέτοιες, η «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη συμπεριλαμβάνει πιο πολλές από 5.000! Ο Καζαντζάκης ήταν ένας συλλέκτης των λέξεων. Έβαλε τη συλλογή του στο έπος για να μη χαθεί και ύστερα την έβαλε και στο μυθιστόρημα (αλλά όχι 5.000, δόξα σοι ο Θεός!). Πιο γενικά, ο Καζαντζάκης ήταν μερακλής της γλώσσας• έπαιζε με τη σημασία των λέξεων, με τον ήχο τους, με τον ρυθμό των φράσεων.
– Βέβαια, έχω πληροφορηθεί για τα εξαιρετικά σας ελληνικά, και η σύζυγός σας είναι ελληνίδα, τι σηματοδοτεί ο Καζαντζάκης για τους έλληνες και για σας;
Για μένα, αφού είμαι και εγώ ένας μερακλής της γλώσσας, για μένα σηματοδοτεί ο Καζαντζάκης το ανθρώπινο θαύμα του λόγου. Μου αρέσει πολύ κάποιος που παίζει με τη γραμματική, το ρυθμό, ακόμα και με τη σημασία των λέξεων. Ωστόσο, για τους Έλληνες, αμφιβάλλω. Μια πολύ γνωστή Ελληνίδα με προσωπικότητα μου είπε ότι προτιμάει να διαβάζει τον Καζαντζάκη σε μετάφραση παρά στη πρωτότυπη γλώσσα του! Εικάζω ότι η κυρία αυτή δεν ήθελε να αντιμετωπίσει ούτε άγνωστες λέξεις ούτε γλωσσικά παιχνίδια. Υπάρχει όμως στην Ελλάδα αρκετός κόσμος, προπαντός νεαροί, που διαβάζουν τα έργα του Καζαντζάκη (προπαντός τα μυθιστορήματα) για την ηθική τους σοφία.
– Πληροφορήθηκα από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη ότι μόλις ολοκληρώσατε τη μετάφραση του Ζορμπά. Για ποιους λόγους θεωρήσατε ότι έπρεπε να μεταφραστεί ξανά στα αγγλικά; Αντιμετωπίσατε δυσκολίες; Πώς και δεν επιλέξατε κάποιο άλλο βιβλίο του Καζαντζάκη να μεταφράσετε; Επιθυμείτε να μεταφράσετε κάποιο άλλο στο μέλλον;
Η αγγλική μετάφραση του «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» ολοκληρώθηκε από έναν μεταφραστή που δε ήξερε τα ελληνικά. Το κείμενο που χρησιμοποίησε ήταν η προηγηθείσα μετάφραση του μυθιστορήματος στα γαλλικά. Γι’ αυτό η τρέχουσα μετάφραση επαναλαμβάνει όλα τα λάθη της γαλλικής μετάφρασης καθώς και όλες τις παραλείψεις της, κτλ. Φυσικά αντιμετώπισα δυσκολίες, προ παντός οι αθησαύριστες λέξεις που τις ανάφερα νωρίτερα. Υπάρχουν και δύο ακόμα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη που μεταφράστηκαν από ανθρώπους που δεν ήξεραν τα ελληνικά: «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και «Ο Καπετάν Μιχάλης». Από τα τρία, ασφαλώς το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» είναι το πιο δημοφιλές• άρα δικαιούται να ξαναμεταφραστεί πρώτα. Νομίζω όμως ότι «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» είναι το πιο σπουδαίο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη• έτσι εννοείται ότι θα ήθελα να έχω τη δύναμη μια μέρα να καταπιαστώ μαζί του.
– Πριν περίπου έναν χρόνο ολοκληρώσατε ένα μεγαλειώδες πόνημα στα αγγλικά το βιβλίο Selected Letters of Nikos Kazantzakis. Ποιοι ήταν οι λόγοι που σας παρακίνησαν να το κάνετε; Σε τι πιστεύετε ότι βοηθά μια τέτοια επιστημονική πραγματεία στη ξενόγλωσση βιβλιογραφία;
Σχετικά με τα επίλεκτα γράμματα του Καζαντζάκη που εξέδωσα πρόσφατα στην αγγλική μετάφραση, η Ελένη Καζαντζάκη μου ζήτησε να μεταφράσω «Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη» και της απάντησα ότι θα προτιμούσα να μεταφράσω μια συλλογή γραμμάτων σε πολλούς παραλήπτες. Συμφώνησε και μου έδωσε συστατικές επιστολές σε πολύν κόσμο. Έτσι πήγαμε με τη γυναίκα μου από σπίτι στο σπίτι μαζεύοντας υλικό. Τα γράμματα που μάζεψα παίρνουν τώρα ένα ολόκληρο μέτρο στο ράφι μου. Ποιός ήταν ο λόγος που με παρακίνησε να καταπιαστώ έτσι με τις επιστολές; Πίστευα (και πιστεύω) ότι ο Καζαντζάκης ήταν ένας από τους καλύτερους επιστολογράφους. Είχε μανία να γράφει γράμματα. Είμαι σίγουρος ότι αν θέλει κανείς να καταλάβει ποιός ήταν αυτός ο άνθρωπος δεν θα μπορέσει να προχωρήσει αν αγνοήσει τα γράμματα.
– Υπάρχουν άξονες στα βιβλία του Καζαντζάκη που θεωρείται συγγενικούς ή αξιακά και άξονές σας;
Ένας άξονας στα βιβλία του Καζαντζάκη που τον θεωρώ συγγενικό είναι η πίστη του ότι μπορούμε να ζήσουμε πνευματικά παρόλο που δεν πιστεύουμε στα δόγματα μιας επίσημης θρησκείας.
– Ο Καζαντζάκης, όλοι γνωρίζουμε τι είναι για μας τους έλληνες, πώς αντιμετωπίζεται από το αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό; Από τους φοιτητές σας;
Είναι αδύνατο να γενικεύει κανείς σχετικά με το πώς αντιμετωπίζεται ο Καζαντζάκης από έναν ολόκληρο κοινό, ή από το σύνολο των φοιτητών ενός πανεπιστημίου. Απ’ την μία μεριά, μπορώ μονάχα να πω ότι οι αγγλόφωνες κριτικές, προ παντός στην Αγγλία, δεν εκτιμούσαν πάρα πολύ τον Καζαντζάκη ως έναν συγγραφέα με μεγάλες καλλιτεχνικές αρετές. Απ’ την άλλη μεριά, θυμούμαι πως στο Covent Garden στο τέλος της όπερας του Martinu πάνω στον «Χριστό ξανασταυρώνεται» όλο το ακροατήριο στάθηκε όρθιο και ζητωκραύγαζε. Σημαίνει αυτό ότι η ηθική δύναμη του Καζαντζάκη μπορεί να φτάσει στο κοινό και να το συγκινήσει.
– Ποια σημεία στο Καζαντζακικό έργο, πιστεύετε, ότι πρέπει ειδικά στις μέρες μας να τύχουν μεγαλύτερης προσοχής;
Πιστεύω ότι στις μέρες μας το σημείο στο καζαντζακικό έργο που πρέπει ― και μπορεί ― να τύχει μεγάλη προσοχή είναι το δικό του θρησκευτικό και πνευματικό όραμα, καθώς ήδη το περιγράφω.
– Και ποια είναι εκείνα τα βασικά που θα πρέπει κάποιος να ξέρει όταν αποφασίσει να έρθει σε επαφή με το έργο του;
Ίσως το βασικό που θα έπρεπε να ξέρει κανείς είναι η αντοχή του συγγραφέα: πώς αν και αντιμετώπισε τόσες δυσκολίες ποτέ δεν έχασε την πίστη του στην αξία του πνεύματος και της πνευματικής ζωής.
– Κατά την γνώμη σας, γιατί ο Καζαντζάκης είναι τόσο επίκαιρος αυτήν εδώ την εποχή;
Ο Καζαντζάκης είναι επίκαιρος, κατά τη γνώμη μου, επειδή με τη ζωή του και με τα έργα του μας δείχνει ότι ο διάβολος, αν και σχεδόν παντοδύναμος, δεν καταστρέφει πάντοτε τη ψυχή μας.
– Κύριε Μπην, θεωρείτε τον Νίκο Καζαντζάκη, περισσότερο στοχαστή, μυθιστοριογράφο, ποιητή… Έχει ασχοληθεί με όλα τα είδη και μάλιστα με τεράστιο πάθος…
Ίσως κάνω λάθος, αλλά δε θεωρώ τον Καζαντζάκη έξοχο ποιητή. Είχε περισσότερη ικανότητα ως πεζογράφος και επιστολογράφος και ταξιδιωτικός συγγραφέας. Ήταν και στοχαστής, αλλά σαν ερασιτέχνης, όχι επαγγελματίας. Η μεγαλύτερη του αρετή ήταν, νομίζω, η αντοχή του.
– Όλο αυτό το ηρωικό, το επικό στοιχείο στον Καζαντζάκη, με την υψηλή αίσθηση της Ελευθερίας και της Ευθύνης, πώς μπορεί να λειτουργήσει σε μια πτωτική, παρακμιακή εποχή;
Η επική, ηρωική προσήλωση του Καζαντζάκη στην Ευθύνη, Ελευθερία, κτλ. (γραμμένες πάντα με κεφαλαίο Ε) είναι ακριβώς αυτό που ο πολύς κόσμος σήμερα δε θέλει πια να τον διαβάζει. Το δικό του πρόσωπο με το οποίο μας μιλάει σήμερα είναι ο Αλέξης Ζορμπάς, όχι ο Καπετάν Μιχάλης.
– Κύριε Μπην, πιστεύετε ότι ο Καζαντζάκης διαβάζοντάς τον ή και ξαναδιαβάζοντάς τον μπορεί να μας αλλάξει τη ζωή;
Έχω λάβει πολλές μαρτυρίες από ανθρώπους που λένε ότι διαβάζοντας τον Καζαντζάκη όταν ήταν 16 χρονώ πίστευαν τότες ότι η δική τους ζωή μπορούσε να πάρει καινούργια και καλύτερη στράτα. Αμφιβάλλω όμως ότι ένας ενήλικος διαβάζοντας για πρώτη φορά τον Καζαντζάκη θα μας έδινε μια παρόμοια μαρτυρία παρόλο που θα εκτιμούσε το πνευματικό όραμα του Καζαντζάκη.
– Μια μικρή παρατήρηση, απ’ ότι θυμάμαι και από τα νιάτα μου, ο Καζαντζάκης ως συγγραφέας είναι συνυφασμένος με την νεότητα και με την εφηβεία, τον απαρνιόμαστε κατόπιν γιατί μας βάζει τον πήχη ψηλά, αποτελώντας – κατά κάποιον τρόπο και τον καθρέφτη που δεν αντέχουμε- αυτό ήταν τελικά ο Καζαντζάκης; Ένας ασυμβίβαστος μέχρι το τέλος;
Ρωτάτε εάν οι νέοι απαρνιούνται τον Καζαντζάκη. Αυτή η λέξη, «απαρνιέμαι», είναι πάρα πολύ δυνατή. Θα έλεγα εγώ, αντιθέτως, ότι ίσως οι νέοι «απομακρύνουνται» περίλυποι από μιαν ασυμβιβαστικότητα που φοβούνται να πλησιάσουν.
– Θεωρητικά είστε ένας από τους πλέον γνωστούς «καζαντζακιστές» του κόσμου. Πιστεύετε ότι υπάρχουν νέοι επιστήμονες που θα μπορούσαν να συνεχίσουν την έρευνα πάνω στη ζωή και το έργο του Καζαντζάκη;
Για πολύν καιρό ο Καζαντζάκης δε μπήκε εύκολα στο πανεπιστήμιο. Δε υπήρχαν επιστήμονες που τον έβαζαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός τους. Σιγά-σιγά αλλάζει αυτό το περιστατικό. Φαίνεται ότι σε αρκετές χώρες τώρα υπάρχουν επιστήμονες που σπουδάζουν τα έργα του Καζαντζάκη και γράφουν επιστημονικά άρθρα και βιβλία σχετικά.
– Θα μου επιτρέψετε μια κάπως πιο προσωπική ερώτηση; Τι αγαπάτε εσείς προσωπικά στον Καζαντζάκη;
Τι αγαπώ προσωπικώς στον Καζαντζάκη; α΄) την αφοσίωση του στη γλώσσα• β΄) την αντοχή του προς όλα τα παιχνίδια του διαβόλου.
– Μια φράση του που αποτελεί για σας φράση ζωής;
Μια φράση ζωής: Ο διάβολος νικά, αλλά όχι πάντοτε.
Ποιος είναι:
Ο Πήτερ Μπην (Peter Bien) είναι ομότιμος καθηγητής της Αγγλικής και της Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ντάρτμουθ των ΗΠΑ. Στα δημοσιεύματά του μελετά τη νεοελληνική γλώσσα και τα έργα νεοελλήνων συγγραφέων, όπως ο Καζαντζάκης, ο Ρίτσος και ο Καβάφης. Έχει μεταφράσει στα αγγλικά τρία έργα του Καζαντζάκη -«Ο τελευταίος πειρασμός», «Ο Φτωχούλης του Θεού», και «Αναφορά στον Γκρέκο»- και τη «Ζωή εν τάφω» του Στράτη Μυριβήλη. Επίσης έχει μεταφράσει δύο συλλογές ποιημάτων»
του κρητικού ποιητή Στυλιανού Χαρκιανάκη, καθώς και τη «Σονάτα του σεληνόφωτος» και τον «Φιλοκτήτη» του Γιάννη Ρίτσου. Σε συνεργασία με τη σύζυγό του, τη Χρυσάνθη Γιαννακού, και άλλους, έχει γράψει και μια σειρά εγχειριδίων για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας. Ήταν ένας από τους ιδρυτές της Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών της Αμερικής, της οποίας διετέλεσε πρόεδρος δύο φορές και αρχισυντάκτης του επιστημονικού περιοδικού της. Η δίτομη μελέτη του «Καζαντζάκης: Η πολιτική του πνεύματος» μεταφράστηκε στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Τώρα τελευταία εξέδωσε μια επιλογή και μετάφραση επιστολών του Καζαντζάκη. Ασχολείται στο παρόν με «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» που ξαναμεταφράζει στα αγγλικά, χρησιμοποιώντας το ελληνικό κείμενο αντί για μια γαλλική μετάφραση.
(Μέρος της συνέντευξης δημοσιεύθηκε στο Έθνος)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου